воскресенье, 24 января 2016 г.

გაკვეთილის შინაარსი:
ს ა ს ვ ე ნ ი   ნ ი შ ნ ე ბ ი

ცნობისათვის:  სასვენ ნიშანთა ერთობლიობას პუნქტუაცია ეწოდება.

ნაწერ თუ ნაბეჭდ ტექსტში შემდეგი სასვენი ნიშნები გამოიყენება:
  • წერტილი (.)
  • კითხვის ნიშანი (?)
  • ძახილის ნიშანი (!)
  • მძიმე (,)
  • წერტილ-მძიმე (;)
  • ორწერტილი (:)
  • მრავალწერტილი (. . .)
  • ტირე (-)
  • დეფისი (-)
  • ფრჩხილები ( )
  • ბრჭყალები (“ “)

სასვენი ნიშნები იხმარება როგორც ცალ-ცალკეისე ერთადმაგალითად:

  • კითხვისა და ძახილის ნიშანი (?!)
  • ძახილის ნიშანი და მრავალწერტილი (!..)
  • კითხვის ნიშანი და მრავალწერტილი (?...)
  • მძიმე და ტირე (,-)
  • კითხვის ნიშანი და ტირე (?-)
  • ძახილის ნიშანი და ტირე (! -)

ზოგი ნიშანი იხმარება არაპირდაპირი დანიშნულებითაც (როგორც ტექნიკური ნიშანი); მაგალითად, წერტილი - სიტყვის შემოკლების ნიშნად, დეფისი - გადატანის ნიშნად და სხვ. ჩვენ მათ ამგვარ გამოყენებასაც სასვენ ნიშნებთან ერთად განვიხილავთ.


დაიმახსოვრე! სასვენი ნიშნების არასწორად გამოყენებას
პუნქტუაციური შეცდომა ეწოდება.

      

  • წერტილი დაისმის თხრობითი წინადადების ბოლოს და გვიჩვენებს, რომ აზრი (წინადადება) აქ დასრულდა.
       მაგალითად: დილით მერცხლის ჭიკჭიკმა გამაღვიძა.
  • წერტილი დაისმის სახელდებითი წინადადების ბოლოსაც.
       მაგალითად: უდაბნო. საღამო. სასადილო ოთახი. მკრთალი სინათლე.
  • წერტილი დაისმის პროგრამების, მოხსენებების ან სამეცნიერო ნაშრომის გეგმის შედგენის დროს საკითხების ჩამოთვლისას და რიგითი ნომრის აღსანიშნავად ხმარებული ასოებისა და რომაული ან არაბული ციფრების შემდეგ.
მაგალითად:
 სტუდენტთა რესპუბლიკური სამეცნიერო კონფერენციის  პროგრამა:
  1. კონფერენციის გახსნა.
  2. რექტორის შესავალი სიტყვა.
  3. მისალმებები.
  სექციების მუშაობა:
    ა) ჰუმანიტარულ მეცნიერებთა  სექცია (თსუ I კორპუსი, III სართ., აუდიტ. #108).
    ბ) საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა სექცია (თსუ II კორპუსი, II სართ., აუდიტ. # 242).

  • შენიშვნა: გეგმის შედგენისა და საკითხების ჩამოთვლისას წერტილის ნაცვლად შეიძლება დაიწეროს წერტილ-მძიმეც. საკითხების დანომრვისას ასოებისა და ციფრების შემდეგ შეიძლება წერტილის ნაცვლად გამოყენებულ იქნეს ფრჩხილი:
   ა)  ბ) 4) 5) და ა.შ.  ამ შემთხვევაში ფრჩხილის შემდეგ    წერტილი საჭირო არ არის.
  • წერტილი დაისმის სიტყვის შემოკლების ნიშნადაც: გვ. (გვერდი), წ. (წელი), ქ. (ქალაქი), ე.ი. (ესე იგი), ე. წ. (ეგრეთ წოდებული), მაგ. (მაგალითად), წწ. (წლები), სს. (საუკუნეები) და სხვ.


 გახსოვდეს:
წერტილი არ იწერება:
  • სათაურის ბოლოს;
  • ციტატის ბოლოს, როცა მას მოსდევს ფრჩხილებში ჩასმული მითითება, ავტორის, წყაროს დასახელება:

მაგალითად: “სჯობს სიცოცხლესა ნაძრახსა სიკვდილი სახელოვანი” (რუსთველი).

კითხვის ნიშანი
დაიმახსოვრე!  კითხვის ნიშანი დაისმის კითხვითი წინადადების ბოლოს.
     მაგალითად: სად იყავი?
                       თეატრში წამოხვალ?

ძახილის ნიშანი
დაიმახსოვრე! ძახილის ნიშანი დაისმის:
  • ძახილის წინადადების ბოლოს: ქრისტე აღდგა!
  • ბრძანებითი წინადადების ბოლოს: აბა, ახლავე წადი!
  • მიმართვასთან (როცა მიმართვა ცალკეა ხმარებული ან დიდი გრძნობით წარმოითქმის და წინადადების თავშია ან ბოლოში) შვილებო! ძმებო! მიყვარხართ! მიყვარხართ, შვილებო! ძმებო! 
  • ცალკე ხმარებულ შორისდებულთან: როცა იგი წინადადების თავშია ან ბოლოში და წარმოთქმულია დიდი გრძნობით: ვაშა! ბრავო!
  • ძახილის ნიშნით გამოიყოფა მიგებითი ნაწილაკი (განსაკუთრებით მაშინ, თუ ის ცალკე დგას): დიახ! არა!

გახსოვდეს!
როცა კითხვასთან ერთად გამოხატულია გაკვირვება, აღტაცება,  კითხვისა და ძახილის ნიშნები ერთად იწერება.
მაგალითად: რას სჩადი, ყმაწვილო?!

მრავალწერტილი
 მრავალწერტილი დაისმის: 
  • როცა სათქმელი დაუმთავრებელია, შეწყვეტილ-დაყოვნებულია, ნაწილ-ნაწილ წარმოითქმის. ძირითადი მიზეზი ამისა არის მთქმელის მძიმე სულიერი მდგომარეობა, ავადმყოფობა, უღონობა, გრძნობათა სიჭარბე, შეგნებულად აზრის არდამთავრება.
  • როცა ციტატა არასრულია.
  • მრავალწერტილით აღინიშნება შეფერხება ენის მოკიდებისას, ბორძიკისას.
გახსოვდეს:
  • მრავალწერტილით აღინიშნება არასრული ციტატა, როცა მას დედანთან შედარებით აკლია თავი, ბოლო ან შუა ნაწილი.
მაგალითად: რუსთაველის პოემა ასე იწყება: `რომელმან შექმნა სამყარო...

შენიშვნა:
 ზოგჯერ მრავალწერტილი გამოიყენება ტექნიკურ ნიშნად და იხმარება სახელებსა და გვარებში გამოტოვებული ასოების ნაცვლად, როცა ავტორს არ სურს დაასახელოს ადრესატის ვინაობა. მაგალითად, ნ. ბარათაშვილის ერთ-ერთ ლექსს სათაურად აქვს “თავად ა. ჭ...ძის ასულს ეკ...ნას” (“თავად ალექსანდრე ჭავჭავძის ასულს ეკატერინას”).

ლექსიკა
ცნობისათვის: ენაში არსებულ სიტყვათა მარაგს    ლ ე ქ ს ი კ ა ჰქვია.
ენათმეცნიერების დარგს, რომელიც ლექსიკას შეისწავლის ლექსიკოლოგია ეწოდება. მისი შესწავლის ობიექტია სიტყვა, როგორც მნიშვნელობის მატარებელი ოდენობა, სიტყვის ემოციური იერი,  სიტყვის მნიშვნელობა შესიტყვებაში, ლექსიკური ფონდის გამდიდრების გზები და სხვ.

სიტყვებს, რომელთაც მხოლოდ ერთი მნიშვნელობა აქვთ, ერთმნიშვნელობიანი სიტყვები ეწოდებათ (მაგ.: ფანქარი, კოსმონავტი, მთვარე).  
ორი ან მეტი მნიშვნელობის მქონე სიტყვებს კი - მრავალმნიშვნელობიანი, ანუ  პოლისემიური (მაგ.: გული, ენა, თავი). სიტყვის პოლისემიურობის რეალიზება  ხდება მეტყველების დროს. კონტექსტი, როგორც წესი, წარმოაჩენს ამგვარი სიტყვის ერთ-ერთ კონკრეტულ მნიშვნელობას (მაგ.: “მთელი დღეა, თავი მტკივა”, “რომანის მეხუთე თავი განსაკუთრებით საინტერესოა”,  “მაგიდაზე იდო ორი თავი ხახვი”,  “თავი არ შეირცხვინო”, “ქალაქის თავი ღირსეული პიროვნება აღმოჩნდა”,  “ამ საქმეს ვერც თავს გაუგებ, ვერც ბოლოს”).

ერთსა და იმავე სიტყვას სხვადასხვა წინადადებაში შეიძლება ჰქონდეს პირდაპირი და გადატანითი მნიშვნელობა (მაგ.: “ქვეყნის მომავალი ახალი თაობის ხელშია”;  “სტადიონზე ქვეყანა ხალხი შეიკრიბა”).

სინონიმები

სინონიმები ეწოდება განსხვავებული ბგერითი შედგენილობისა და მსგავსი ან იდენტური მნიშვნელობის მქონე სიტყვებს. მაგალითად:  სევდა, დარდი, ურვა, კაეშანი, ნაღველი, ჭმუნვა...  უამრავი, ურიცხვი, უთვალავი, მრავალი...

სინონიმებში განარჩევენ აბსოლუტურ (ზუსტ)  და რელატიურ (არაზუსტ) სინონიმებს. ზუსტი სინონიმები  იდენტური შინაარსისაა. ისინი, ჩვეულებრივ, ერთ საგანს მიემართებიან.  მაგალითად: ბებია – დიდედა; პაპა-ბაბუა; ბაგე - ტუჩი, ქვევრი - ჭური,  კომში - ბია. 

არაზუსტი  სინონიმები შინაარსით მსგავსია, მაგრამ არა იდენტური. მაგალითად: ლამაზი, მომხიბლავი, მშვენიერი,  კეკლუცი,   ტურფა....

სიტყვათა რიგს, რომელიც შედგება რამდენიმე სინონიმისაგან, სინონიმური მწკრივი ეწოდება. სინონიმურ მწკრივში პირველ ადგილზე, ჩვეულებრივ, აყენენ მნიშვნელობით ყველაზე ფართო და სტილისტურად ნეიტრალურ სიტყვას, დანარჩენი სინონიმები აზუსტებენ და ავსებენ მის მნიშვნელობას, მატებენ მას შეფასებით ელფერს. მაგალითად, თათბირი - ნეიტრალური სიტყვაა, მსჯელობა უფრო აკადემიური ელფერის მქონე, ვეზირობა - არქაული, მოლაპარაკება - პუბლიცისტური, რჩევა - სასაუბრო და ა. შ.
  • სინონიმები თათბირი, მსჯელობა, ბჭობა, სჯა, სჯა-ბაასი, მოლაპარაკება, რჩევა, ვეზირობა, ვაზირობა, განირჩევიან არა მხოლოდ მნიშვნელობის ნაწილობრივ განსხვავებული ელფერით, არამედ სხვა სიტყვებთან შერწყმის შესაძლებლობის თვალსაზრისითაც.
მაგალითად,  ვერ ვიტყვით:
  • “საქართველოს პრეზიდენტმა გუშინ ვაზირობა გამართა” (უნდა ვთქვათ:”თათბირი გამართა”).
  • “საქართველოსა და რუსეთის პრეზიდენტებს შორის სჯა-ბაასი გაიმართა აფხაზეთის საკითხებზე” (უნდა ვთქვათ: “მოლაპარაკება გაიმართა”).
  • “პატარა ნიკა მოეთათბირა მამას, შეიძლებოდა თუ არა მისთვის ცივი წყლის დალევა” (უნდა ვთქვათ: პატარა ნიკამ რჩევა ჰკითხა მამას...).
  • ქართული ენა მდიდარია სინონიმებით, ეს სიმდიდრე იძლევა არაჩვეულებრივ საშუალებას იმისათვის, რომ შეირჩეს მოცემული კონტექსტისთვის ყველაზე შესაფერისი, ზუსტი და გამომსახველობითი სიტყვა, მაგრამ სინონიმების არასწორი გამოყენება შეიძლება იქცეს მეტყველებაში შეცდომების დაშვების მიზეზად.
გახსოვდეს!
 კონტექსტში სინონიმური სიტყვები შეიძლება  არ აღმოჩნდნენ თანაბარმნიშვნელოვანნი, ამიტომ  სიტყვის სინონიმით  თავისუფალი ჩანაცვლება  ყოველთვის  არ მოხერხდება. მაგალითად: აღმართეს - ააშენეს, მოღვაწეობდა - მუშაობდა სინონიმებია, მაგრამ არ შეიძლება ითქვას: ჩვენს რაიონში აღმართეს ახალი სკოლა; კომბაინი  მთელ დღეს მოღვაწეობდა მინდორში.

ფრაზეოლოგიზმები
ცნობისათვის: ფრაზეოლოგიზმი ენაში დამკვიდრებული მყარი სიტყვათშეთანხმებაა (“კუდით ქვა ასროლინა”, “კოვზი ნაცარში ჩაუვარდა”, “სახტად დარჩა”). ფრაზეოლოგიზმებს ზოგჯერ იდიომებს, ფიგურალურ გამოთქმებს ან ხატოვან სიტყვა-თქმებს უწოდებენ. როგორც წესი, მათ ვხმარობთ გადატანითი მნიშვნელობით.

ზოგი ფრაზეოლოგიზმი ერთი სიტყვის ეკვივალენტურია: “ხელი გაანძრიე” - იშრომე, “ტვინი გაანძრიე” - მოიფიქრე, “მეცამეტე გოჭი” - ზედმეტი, ზოგის შინაარსი კი ერთი სიტყვით არ გადმოიცემა. მაგალითად: “თავი მოიკლა” - ძალიან მოინდომა; “სამოთხის კარი გაეღო” - გულის წადილი აისრულა, სანატრელ მდგომარეობაში ჩავარდა.

ფრაზეოლოგიზმს ახასიათებს შემადგენლობის უცვლელობა. მათი დიდი ნაწილი ვერ ეგუება ახალი სიტყვების ჩართვას. ფრაზე-ოლოგიზმების უმრავლესობას აქვს სიტყვათა მყარი თანმიმ¬დევრობა, რომელთა შეცვლაც არ არის მიზანშეწონილი.
ხატოვანი სიტყვა-თქმები შეიძლება იყოს:
  • წმინდა ეროვნული რეალიების ამსახველი (“ჩაილურის წყალი დალია”, “მტკვარი ვერ გარეცხავს’);
  • ბიბლიური წარმომავლობის (“აკრძალული ხილი”, “იობის მოთმინება”, “იუდას ამბორი”);
  • ანტიკური მითოლოგიიდან მომდინარე (“არიადნეს ძაფი”, “აქილევსის ქუსლი”, “განხეთქილების ვაშლი”);
  • ცნობილი ისტორიული მოვლენების ამსახველი (“რუბიკონის გადალახვა”, “`მაინც ბრუნავს!” “შენც, ბრუტუს?!” “ჰეროსტრატეს დიდება”);
  • იდიომთა ერთი ნაწილის წარმომავლობა ძნელი დასადგენია (“ჩიტის რძე”, “შუბლზე აწერია”, “ორ ცეცხლს შუა ყოფნა”).

დაიმახსოვრე!
  • მხარში ამოდგომა - დახმარება.
  • ენა უჭრის - ენამახვილია.
  • თვალებიდან ცეცხლი ყარა - გააფთრდა, განრისხდა.
  • სახტად დარჩენა - განცვიფრება, გაოცება, გაკვირვება.
  • კალაპოტში ჩადგომა - ჩვეულებრივ, ნორმალურ მდგომარეობაში ჩადგომა.