вторник, 13 декабря 2011 г.

გრიგოლ ხანძთელი (759-861 წწ.



VIII- IX საუკუნეების საეკლესიო მოღვაწე, სასულიერო მწერალი, საქართველოს ეკლესიის წმინდანი, ხსენების დღე 5 ოქტომბერი,ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო კოლონიზაციის ფუძემდებელი.

გრიგოლ ხანძთელი ეკუთვნოდა ქართლის უმაღლეს ფეოდალურ არისტოკრატიას. იგი იყო ნერსე II ქართლის ერისმთავრისცოლის ძმისწული და როგორც თავისი მამიდის, შვილობილი, ნერსეს ოჯახში აღიზარდა. გრიგოლი ბავშვობიდანვე გამოირჩეოდაგანსაცვიფრებელი სწავლისმოყვარეობითა და გულმოდგინებით, აგრეთვე სულიერი თვისებებით _ თავმდაბლობით, სიდინჯით,მოკრძალებული ქცევით, რითიც ძალზე განსხვავდებოდა თანატოლებისაგან.
გრიგოლმა ბრწყინვალე განათლება მიიღო, დაეუფლა მრავალ ენას, განსწავლული იყო საერო და სასულიერო ცოდნით.
ჯერ კიდევ ახალგაზრდა გრიგოლი მღვდლად აკურთხეს, შემდეგ კი მისმა აღმზრდელებმა მისი ეპისკოპოსად კურთხევაცმოიწადინეს. გრიგოლმა თავი აარიდა ეპისკოპოსობის პატივს, ფარულად დატოვა ქართლი და საქართველოს უკიდურესადსამრეთ-დასავლეთ ნაწილში, კლარჯეთში ჩავიდა. მას თან ახლდა სამი თანამოაზრე: თეოდორე, ქრისტეფორე და გრიგოლისდეიდაშვილი საბა (შემდეგში იშხანის ეპისკოპოსი). აქ ისინი ოპიზის მონასტრის ძმობას შეუერთდნენ.
ეს იყო ეპოქა, როდესაც ბერმონაზვნური იდეალებისაკენ სწრაფვა საზოგადოების კულტურულ იერსახეს განსაზღვრავდა.ამიტომ სულიერ- ინტელექტუალურ ცხოვრებას მოწადინებული მრავალი ადამიანი, განსაკუთრებით წარჩინებული წრისწარმომადგენელები, ტოვებენ სამოქალაქო ცხოვრებას და სამონასტრო სავანეებში, მათ შორის საქართველოს ფარგლებს გარეთ,ეძიებენ თავშესაფარს. ქართლში ამ დროს არაბები ბატონობენ, VIII საუკუნიდან არაბთა ბატონობა განსაკუთრებული აგრესიულობითგამოირჩევა. ამდენად, ქართლში შექმნილი პოლიტიკური გარემო ქრისტიანული კერების გამრავლება-განვითარებისათვისუკიდურესად არახელსაყრელი იყო. ამიტომ ირჩევენ გრიგოლი და მისი თანამოაზრეები სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს, სადაცარაბთა ბატონობა ვერ წვდებოდა და ძლიერი იყო ბიზანტიის ზეგავლენა.
გრიგოლმა და მისმა თანამოძმეებმა ორი წელი დაჰყვეს ოპიზაში, რომელიც ამ მხარეშიიმ დროისათვის ერთადერთი მოქმედი მონასტერი ყოფილა. ორი წლის შემდეგ გრიგოლმაშეარჩია ადგილი ხანძთაში და მონასტრის შენება დაიწყო. აქ გრიგოლმა და მისმა სულიერმაძმებმა ადგილობრივი დიდებულის, ®გაბრიელ დაფანჩულის შემწეობითა და ოპიზელიმამების დახმარებით, ხანძთაში ეკლესია და სენაკები ააგეს. უკვე ხანცთის ეკლესიისმშენებლობის დროს გამოიკვეთა ბერმონაზონთა და საერო ფეოდალების თანამშრომლობისის ფორმა, რომალსაც გრიგოლის “ცხოვრებაში” “ხორციელი კეთილის და სულიერი კეთილისშეზავება” ეწოდება.
ხანძთის აგების შემდეგ გრიგოლმა კლარჯეთშივე ააგო ეკლესია-მონასტრები(შატბერდის მამათა მონასტერი, გუნათლისა და მერეს დედათა მონასტრები), დასავლეთსაქართველოში (უბის მონასტერი). მონასტრების მშენებლობისას გრიგოლი ყველგან დიდმატერიალურ დახმარებას იღებდა სამეფო კარისაგან (აშოტ I კურაპალატი და მისი ძეები,დასავლეთ საქართველოში დემეტრე მეფე).
ნელ-ნელა მრავლდებოდა გრიგოლის მონასტერში ცხოვრების მსურველთა რიცხვი,მაგრამ გრიგოლი განურჩევლად ყველას არ იღებდა – იგი ჯერ გამოცდიდა ხოლმე მასთანმისულებს და მხოლოდ რჩეულებს აძლევდა მონასტერში დამკვიდრების ნებას. გრიგოლსმკაცრი წესები ჰქონდა დადგენილი თავისი მონასტრის საკრებულოს წევრებისათვის, მისიმოწაფეები გამორჩეულნი იყვნენ თავიანთი მაღალი სულიერებით. სხვათა შორის, მისიმოწაფეები იყვნენ აწყურის ეპისკოპოსი ეფრემი და ქართლის კათალიკოსი არსენი, სამცხელიდიდებულის, მირიანის ვაჟი. სულიერი მამის მიბაძვით, გრიგოლის მოწაფეებიც აგებდნენ დაანახლებდნენ მონასტრებს. გრიგოლის მოწაფეების დაარსებული / აღდგენილია იშხნისკათედრალი, ბარეთელთას, წყაროსთავის, ნეძვის, კვირიკეთის და სხვ. მონასტრები.სამონასტრო კერების გამრავლებას თან სდევდა ქრისტიანული ხუროთმოძღვრებისგანვითარება, მთარგმნელობითი საქმიანობის გაძლიერება, ხელნაწერთა შექმნა-გამრავლება, სამონასტრო სკოლების ჩამოყალიბება,გარე სამყაროსთან კულტურული კონტაქტების გაცხოველება, რამაც, საბოლოო ჯამში, სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოქრისტიანული კულტურის ყველაზე დაწინაურებულ მხარედ აქცია. გრიგოლის თაოსნობით დაარსებულ მონასტრებში ჩამოყალიბდაგანსაკუთრებული მწიგნობრული ტრადიციები, რომელიც ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლის სახელით არის ცნობილი.
განსაკუთრებული პირადი დამსახურებების გამო IX საუკუნის 30-იან წლებში გრიგოლი კლარჯეთის უდაბნოს მონასტრებისარქიმანდრიტად დაადგინეს. ამ წოდებას იგი სიკვდილამდე ატარებდა.
გრიგოლი უდიდესი ავტორიტეტით სარგებლობდა თანამედროვეთა შორის. მის ნებას უსიტყვოდ ემორჩილებოდნენ არა მარტომისი მოწაფეები, არამედ უმაღლესი ხელისუფლების წარმომადგენლებიც. ასე მაგალითად, IX საუკუნის 50-იან წლებში, ჯავახეთისსაეკლესიო კრების დროს, რომელიც მოწვეული იყო ქართლის კათალიკოსის, არსენის არჩევის კანონიერების განსახილველად,გრიგოლის მხარდაჭერის გამო, არსენის მოწინააღმდეგეებმა უკან დაიხიეს და იგი კათალიკოსად დარჩა. გრიგოლის ნებას წინ ვერაღუდგა ვერც აშოტ კურაპალატი, რომელიც იძულებული გახდა, სამუდამოდ გამოთხოვებოდა საყვარელ ქალს.
გრიგოლს საგანგებოდ უზრუნია იმაზეც, რომ თავისი მონასტრებისათვის შეემუშავებინა სამონასტრო წეს-განგება – ტიპიკონი.მისი ბიოგრაფის, გიორგი მერჩულეს სიტყვებით, ამ მიზნით გრიგოლი თავად გაემართა ბიზანტიაში ერთ მოწაფესა და თავისდეიდაშვილთან, საბა მონაზონთან ერთად. მან მოვლო კონსტანტინოპოლი და ბიზანტიის სხვა წმინდა ადგილები, გაეცნო სხვადასხვაწეს-განგებებს; გარდა ამისა, გრიგოლმა საგანგებოდ ჩამოატანინა ერთ თავის მეგობარს იერუსალიმიდან წმ. საბა განწმენდილის მონასტრის (ისრაელი) ტიპიკონი, რათა გასცნობოდა მის ტექსტს. გიორგი მერჩულეს თქმით, მხოლოდ ამის შემდეგ შეიმუშავა თავისისამონასტრო წეს-განგება - `სიბრძნით განსაზღვრებული და მეცნიერებით განბრწყინვებული და ყოველთაგან წმიდათა ადგილთაგამორჩევით შეკრებული, ვითარცა საფასÀ დაულევნებლთა კეთილთაÁ~.
ტრადიციულად, ითვლება, რომ გრიგოლმა თავისი წესდება შეიმუშავა საბაწმინდის მონასტრის საფუძველზე და რომ,სავარაუდოდ, გრიგოლის წესდება უნდა გავრცელებულიყო ტაო-კლარჯეთის სხვა მონასტრებშიც (კ. კეკელიძე). სხვა მოსაზრებით,გრიგოლის მიერ დამკვიდრებულ საეკლესიო განგებაში უნდა იგულისხმებოდეს იერუსალიმური ლექციონარი – ერთ-ერთი უძველესიქართულენოვანი ლიტურგიკული წიგნი (ე.ჭელიძე).
გრიგოლ ხანძთელი, გიორგი მერჩულის თქმით, სასულიერო მწერალი და მწიგნობარი ყოფილა. `გრიგოლის ცხოვრებისმიხედვით, ხანძთის მონასტერში ინახებოდა ჰიმნოგრაფიული კრებული – საწელიწდო იადგარი (ლიტურგიკული კრებული მთელიწლისათვის): აწ არს ხანძთას ხელითა მისითა დაწერილი სულისა მიერ წმიდისა საწელიწდო იადგარი, რომლისა სიტყუანი ფრიადკეთილ არიან- ვკითხულობთ გიორგი მერჩულიას თხზულებაში.
გარდაიცვალა მამა გრიგოლი 861 წელს, 102 წლის ასაკში, ხანძის მონასტერში, თავისი მოწაფეების გარემოცვაში.
გრიგოლის ცხოვრება აღწერილი აქვს გიორგი მერჩულეს (ზედწოდება მომდინარეობს სიტყვიდან `რჩული / `სჯული, რაცგვაფიქრებინებს, რომ გიორგი სჯულისმეცნიერი უნდა ყოფილიყო (პ. ინგოროყვა). თხზულების აღნიშნული თხზულება, რომლისსათაურია `შრომაი და მოღუაწებაი ღირსად ცხორებისაÁ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გრიგოლისი არქიმანდრიტი საანძთისადა შატბერდის აღმაშენებელისაი და მასთან მრავალთა მამათა ნეტართა, მოგვითხრობს მამა გრიგოლისა და მისი მრავალრიცხოვანიმოწაფეების სულიერ ღვაწლზე, მათ მიერ ფართოდ გაშლილ სამონასტრო მშენებლობაზე ტაო-კლარჯეთში, შავშეთში, აფხაზეთში.
`გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება ჩვენამდე მოღწეულია ერთადერთი ხელნაწერით, რომელიც XI-XII სს-შია გადაწერილი დადაცულია იერუსალიმში, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის ქართულ ხელნაწერთა კოლექციაში (ხელნაწერი იერ. 2). ამ ხელნაწერშიდაცულ გიორგი მერჩულის თხზულებას პირველად ნ. ჩუბინაშვილმა მიაკვლია იერუსალიმში ყოფნისას; შემდეგ, 1902 წელს კი ნ. მარმა,რომელმაც მოამზადა გიორგი მერჩულის თხზულების პირველი სამეცნიერო გამოცემა.
თხზულების ტექსტიდან ჩანს, რომ გიორგი მერჩულეც ხანძთაში მოღვაწე ბერი ყოფილა. საყურადღებოა გიორგის მუშაობისმეთოდი, რომელსაც იგი თავადვე გვაცნობს თხზულების დასაწყისში. მისი სიტყვებით, ცნობები გრიგოლის შესახებ მას შეუკრებიაგრიგოლის მოწაფეთაგან და მოწაფეთა მოწაფეთაგან – აქედან ჩანს, რომ გიორგი მხოლოდ სანდო წყაროებს იყენებდა მუშაობისას დარომ მისი თხზულება უტყუარ ცნობებს გვაწვდის გრიგოლისა და, ზოგადად, ამ პერიოდის სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოსისტორიის სხვადასხვა საკითხის საკვლევად.
.`გრიგოლის ცხორების~ ტექსტის ბოლოს მოთავსებულია ანდერძი, სადაც ვკითხულობთ: `ხოლო ხანძთისა წინამძღურისა და დაიოვანე ძმისა მისისა და წიგნისა ამის აღმწერელისა გიორგი მერჩულისა _ სამთავე ამათ ერთად გულსმოდგინებითა დაიწერა ხანძთასშინა ნეტარისა გრიგოლის ცხორებაი ესე. აღნიშნული ანდერძის ტექსტზე დაყრდნობით, ტრადიციულად, ითვლებოდა, რომ ანდერძიეკუთვნის გიორგი მერჩულეს და რომ მას (გიორგი მერჩულეს) თავისი თხზულება დაწერილი ჰქონია 951 წელს, თეოდორე ხანძთისწინამძღვრისა და მისი ძმის, იოვანეს დავალებითა და ხელშეწყობით (კ. კეკელიძე, ივ. ჯავახიშვილი).
სხვაგვარი გააზრებით, მოყვანილი ანდერძი უნდა ეკუთვნოდეს არა ავტორს, არამედ `ცხორების~ ტექსტის შემცველი, ჩვენთვისცნობილი ერთადერთი ნუსხის გადამწერს, რომელსაც 951 წელს, უბრალოდ, გადაუწერია გიორგი მერჩულის თხზულება. ეს გადაწერამომხდარა თავად გიორგი მერჩულის, აგრეთვე ხანძთის წინამძღვრისა და მისი ძმის, იოვანეს ხელშეწყობითა და დავალებით. რავშეეხება თავად თხზულების შექმნას, ამას ადგილი უნდა ჰქონოდა X საუკუნის 30-იან წლებში (ც. კახაბრიშვილი).
ცნობილია, რომ გიორგი მერჩულეს თხზულება გარკვეული ხნის შემდეგ განავრცეს და მასში სასწაულები ჩართეს, რაც,თხზულების ტექსტის თანახმად, მომხდარა ბაგრატ ერისთავთ-ერისთვის, დიდი ადარნერსე კურაპალატის ძის ინიციატივით.ინტერპოლატორ ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავად მიიჩნეოდა ადანერსე III-ის ძე, ბაგრატ IV ერისთავთ-ერისთავი (კ. კეკელიძე, ივ.ჯავახიშვილი, პ. ინგოროყვა; ინტერპოლაციას კი ათარიღებდნენ 958-966 წწ-ით (კ. კეკელიძე, ივ. ჯავახიშვილი), აგრეთვე 961-966 წწ-ით (პ.ინგოროყვა).
ბოლო დროს გამოთქმული მოსაზრების თანახმად, ინტერპოლატორი უნდა ყოფილიყო ქართველთა მეფე ბაგრატ I (937-945),ქართველთა მეფის, ადარნასე II კურაპალატის (899-923) ძე. ინტერპოლაციას კი ადგილი უნდა ჰქონოდა X საუკუნის 40-იან წლებში (ც.კახაბრიშვილი).


Комментариев нет:

Отправить комментарий