როგორ ვიკითხოთ წიგნები იმაზე, თუ როგორ ვიკითხოთ წიგნები

ავტორი: ჯუდით შულევიცი

თარიღი: 07 ნოემბერი 2012

მწერლებს კეთილგონიერება არ ღალატობთ და, როგორც წესი, ვიდრე მკითხველებს წიგნების კითხვის ინსტრუქციებს შესთავაზებდნენ, თავს მოვალედ თვლიან, რამდენადმე დაამცრონ საკუთარი ღირსებები და წინდაწინ აღნიშნონ ამ განზრახვის კადნიერება. ამ დროს ავტორი, შესაძლოა, ერთიანად იყოს მოკლებული გულწრფელობას. თუმცა, მწერალს ხომ ამ სიტუაციაში თავმდაბლობა არც მოეთხოვება, მისი ამოცანაა, საკუთარი უმნიშვნელობის ხაზგასმით, ცოტათი თავი მოუქონოს მკითხველს, რათა მას თავმოყვარეობა არ შეელახოს. მაგალითად, მუდამ ტაქტიანობით გამორჩეულმა ვირჯინია ვულფმა სტატიას - "როგორ ვიკითხოთ წიგნები?" - ასეთი შენიშვნა წაუმძღვარა: "ერთადერთი რჩევა, რაც ერთმა ადამიანმა მეორეს წიგნის კითხვასთან დაკავშირებით შეიძლება მისცეს, არის ის, რომ ყური არ ათხოვოს, საერთოდ, არანაირ რჩევას". თუმცა ამას ხელი არ შეუშლია ვ. ვულფისთვის, ამ აზრისთვის მოეყოლებინა მკაფიოდ ფორმულირებული რჩევები და მათ შორის ასეთიც: "ნურასოდეს ეცდებით საკუთარი ნება მოახვიოთ თავზე ავტორს. უმჯობესია, თვითონ სცადოთ ავტორად ქცევა". მონტენი მისი დროის კლასიკური კანონების თვალსაზრისით გამომწვევად ორიგინალურ მანიფესტს "წიგნებისათვის" მობოდიშებით იწყებს: "ცხადია, ხშირად მიხდება ისეთ საგანთა გამო საუბარი, რომლებზე მსჯელობაც ამ საქმის ოსტატებს მართებდათ". დევიდ დენბის "დიად წიგნებში", სადაც 48 წლის ავტორი კოლეჯში მიბრუნდება, რათა კლასიკოსების კითხვა ისწავლოს, შემდეგ კი ჩვენ გვმოძღვრავს ამ საქმეში, იგი საკუთარი უბირობის ასეთი აღიარებით ცდილობს დაიმდაბლოს თავი: "მე მქონდა ინფორმაცია, და არა ცოდნა; შეხედულებები, და არა პრინციპები; ინსტინქტები, და არა მრწამსი". თუმცაღა, არც ისე დიდი ხანია, ამ ტიპის წიგნთა ავტორები საჭიროდ აღარ თვლიან, მსგავსი წინასწარი პირფერობით მოინადირონ მკითხველის გული. ალბათ იმიტომ, რომ მათ რიცხვში იმატეს ცნობილმა პროფესორებმა, რომლებიც გაცილებით ნაკლებად არიან მკითხველთა კეთილგანწყობაზე დამოკიდებულნი, ვიდრე ჩვეულებრივი მწერლები. ისიც შესაძლებელია, რომ გამუდმებით გაფუყულ მეცნიერთა და კრძალვით შემყურე უფროსკლასელთა წრეში ტრიალმა ამ ადამიანებს ჩამოუყალიბა საკუთარი ინტელექტუალური აღმატებულებისა ყველა სახის არაკომპეტენტურობის რწმენა. წერის კულტურას აღსასრული დაუდგა, ამბობენ ისინი, და რაკი ასეა საქმე, რაღატომ ვხარჯოთ საბოდიშო სიტყვები? ჰაროლდ ბლუმის 2000 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში - "როგორ და რატომ უნდა ვიკითხოთ?" - აპოკალიპსური შეშლილობის ნოტები ჟღერს. ბლუმის მოთქმა დღევანდელი მდგომარეობის გამო ბიბლიური წინასწარმეტყველის ხმას გაგვახსენებს, ისრაელის გარდაუვალ დაღუპვას რომ ჰგოდებდა: "ტელევიზორთან გატარებულ ყრმობას კომპიუტერთან ჩავლილი სიჭაბუკე მოსდევს და უნივერსიტეტის სტუდენტი უკვე იმ ფაქტის გააზრების უნარს ჰკარგავს, რომ ოდესმე ყველას ისევე მოგვიხდება ამ სოფლიდან განსვლა, როგორც მოვედით მასში" (აქ ბლუმი მიგვითითებს ბრძნულ გამონათქვამზე სიკვდილთან შერიგების შესახებ "მეფე ლირის" ბოლო ნაწილში). "წიგნის კითხვა თანდათან ქრება როგორც რეალობა და ამას თან სდევს პიროვნების რღვევა, მაგრამ ჩივილი უკვე საქმეს ვეღარ უშველის". პროფესორთა წიგნები იმაზე, თუ როგორ ვიკითხოთ წიგნები, ყველაზე მეტად იმით მაოცებდა, რომ ძნელი მისახვედრი მეჩვენებოდა, საერთოდ, ვის რაში სჭირდება ისინი. თუკი უბრალო მკითხველს საკმაო შეგნება აღმოაჩნდა საიმისოდ, რათა ეყიდა წიგნი იმაზე, თუ როგორ უნდა ვიკითხოთ წიგნები, რატომღა უნდა ვიწუწუნოთ ხალხის შეუგნებლობაზე და რად გადავასხათ მის ცოდნისთვის ანთებულ ენთუზიაზმს ცივი წყალი? ამასთან, ლიტერატურათმცოდნეობა სწორედ კითხვას გვასწავლის და ამას ყველაზე უკეთ მაშინ ახერხებს, როცა მეტისმეტად თვალშისაცემი არ არის, რომ რაღაცის სწავლებას ცდილობს. ასე ვფიქრობდი, მაგრამ, როგორც გამოირკვა, ვცდებოდი. ამ დღეებში ბოლოს და ბოლოს ვაიძულე თავი, წამეკითხა ბლუმის წიგნიცა და მისი წინამორბედის, რობერტ ოლტერის შრომაც გულშემაღონებელი სათაურით "კითხვის მშვენიერებანი იდეოლოგიების ეპოქაში" (1989) და, ჩემდა გასაოცრად, აღმოჩნდა, რომ თურმე მათში ბევრი არაფერი შეგიღონებს გულს. პირიქით, ამ წიგნებს სიხარულიც კი მოაქვთ. განსაკუთრებით მაშინ, როცა ბლუმი და ოლტერი თავიანთ პირქუშ წინასწარმეტყველებათა ღაღადებას შეწყვეტენ ხოლმე და კითხვის თემას ჩაუღრმავდებიან. კარგი იქნებოდა, ამ სახელგანთქმულ მკვლევრებს ძალები გაეერთიანებინათ და მოეწყოთ ერთობლივი სატელევიზიო შოუ. მეტად სასარგებლო სანახაობა იქნებოდა, რას მოიმოქმედებდა ეს ორი ურთიერთშემავსებელი ანტიპოდი. მაშინვე აშკარა გახდებოდა, რომ ვინც რა უნდა გვითხრას, სულ ერთია, კითხვის აბსოლუტური რეცეპტი მაინც არ არსებობს; და რომ მხოლოდ საბაზისო ჩვევების ათვისება არის შესაძლებელი, შემდეგ კი ყველაფერს უკვე პირადი გემოვნება განსაზღვრავს. თანამედროვეობის უთვალსაჩინოესი ბიბლიისმცოდნე ოლტერი გემოვნებიანი და ჩაკირკიტებული მკითხველია, ხოლო ენციკლოპედიური გაქანების ლიტერატურათმცოდნე ბლუმი, რომელმაც ლიტერატურა განსაზღვრა როგორც ბრძოლა ძლიერ და სუსტ პოეტებს შორის, - შეუპოვარი და თავნება მკითხველი. ოლტერი ცდილობს პოეტური ხელოვნების თავისებურებებში გაგვარკვიოს, ამიტომ ცალკე თავებს უთმობს სტილს, ალუზიებს, სტრუქტურას და ა.შ. ბლუმს კი ლამის რელიგიურ გრძნობას აღუძრავს ლიტერატურის უნარი, კირთებისაგან იხსნას სული, და ცდილობს მკითხველსაც იგივე გრძნობა ჩაუნერგოს; იგი, უწინარეს ყოვლისა, ყურადღებას ამახვილებს მწერლურ ძალმოსილებაზე, პერსონაჟის ცხოველხატულობაზე, იმაზე, რომ, აუცილებელია, ლიტერატურათმცოდნეს მაღალი გემოვნება ჰქონდეს. ბლუმი მოითხოვს, განვავითაროთ ჩვენში სასწაულის წინაშე განცვიფრების უნარი, როცა ლექსების კითხვას იწყებს, ხმა უკანკალებს და ვგრძნობთ, როგორ ევსება ცრემლით თვალები. ოლტერი მასთან შედარებით უფრო დინჯი და მსჯელობისკენ მიდრეკილია, ოღონ ოდნავადაც არ არის ნაკლებად დაჟინებული. ორივე უაღრესად დიდსულოვანი ინტერპრეტატორია. ორივეს ძალუძს მღელვარე ყურადღებით მიადევნოს თვალი, როგორ მუშაობს ოსტატი, როგორ აკეთებს თავის საქმეს და ამ დროს ერთადერთი მიზანი ჰქონდეს: თვალნათლივ დაგვანახოს, რას ნიშნავს საქმის კარგად კეთება. არსებითად, აი, რა უპირატესობა აქვს ამ ჟანრს - წიგნებს იმაზე, თუ როგორ ვიკითხოთ წიგნები: იგი ლიტერატურათმცოდნისაგან არანაირ თეზისებს არ მოითხოვს, ყოველ შემთხვევაში - აშკარად გამოთქმულს მაინც. მიეცით საშუალება კრიტიკოსებს, ეძებონ და ახსნან ტექსტში დაფარული აზრები და აქონ ან განაქიქონ ავტორის კულტურული თვალსაზრისები. უბრალო მკითხველს ისღა დარჩენია, რომ დააკვირდეს ინტერპრეტატორის მოქმედებას და თვითონ გადაწყვიტოს, აღუძრავს თუ არა მისი შრომა რაღაც უფრო მეტის გაგების სურვილს. ოლტერი განსაკუთრებით დამაჯერებელი ხდება მაშინ, როცა ძველებრაული ბიბლიიდან მოჰყავს მაგალითები. მის მიერ დახატული ბიბლიური დავითის სახე, - ტრაგიკული ფიგურა მეფისა, რომლის უსაყვარლესი ვაჟი სათავეში ჩაუდგა აჯანყებას მამის წინააღმდეგ, - შექსპირულ სიღრმესა და ძალმოსილებას აღწევს. ბლუმი, რომელმაც ათასობით გვერდი მიუძღვნა შექსპირს, დღემდე ახერხებს, განგვაცვიფროს - და, ამავე დროს, ინტერესიც აღგვიძრას - იმ ენერგიითა და გაქანებით, რომლითაც იგი შექსპირის სიდიადეს ამტკიცებს. კითხვა, როგორც პროცესი, ყოველთვის განმარტოებასთან არის დაკავშირებული, და არასოდეს - მარტოობასთან. ყოველთვის შეგვიძლია მოვიწვიოთ თანამოსაუბრე და ვაზიაროთ იგი წიგნისადმი ჩვენს ინტიმურ დამოკიდებულებას, ოღონდ ზიზღს აღგვიძრავს ბრბო. კრიტიკოსები, სხვადასხვა სერიოზული იდეის სამსახურში რომ დგანან, ხშირად ცდილობენ ჩაგვაგონონ, რომ კეთილგონიერი ადამიანები კითხულობენ, ვთქვათ, ასე ან სხვაგვარად. ავტორები წიგნებისა იმაზე, თუ როგორ ვიკითხოთ წიგნები, მეტი პატივისცემით ეპყრობიან მკითხველებს, ყოველ შემთხვევაში, მათ შორის საუკეთესონი მაინც (ხოლო თუკი რომელიმე მათგანი მენტორულ ტონზე გადავა და ჭკუის სწავლებას არ მოიშლის, შეგვიძლია, მაშინვე დავხუროთ და მივაგდოთ მისი წიგნი). ისინი საშუალებას გვაძლევენ, გავეცნოთ მწერლის სამზარეულოს. ამქვეყნად ჯერ არავის მოუხერხებია, სხვებისთვის აღეძრა კითხვის სურვილი ლიტერატურის რაღაც კატეგორიებში მოქცევით. ლიტერატურა სავსებით იმსახურებს იმას, რომ მასზე ვხარჯოთ დრო და იგი ჯიუტად ამბობს უარს, ჩაეტიოს რაღაც ხელოვნურად შეკოწიწებულ ჩარჩოებში. აი, მაგალითად, რას ამბობს ვ. ვულფი: "განა არ არსებობს საქმეები, რომლებსაც ვაკეთებთ, უბრალოდ, იმის გამო, რომ მათი კეთება სახალისოა და საბოლოო სიამოვნებას ველით? და განა კითხვა ერთ-ერთი ასეთი საქმიანობათაგანი არ არის?" უეჭველია, ასეა - იმ შემთხვევაშიც კი, თუ კითხვის უკიდურეს სოლიპსიზმს ძალუძს (ამაზე თვით ვულფიც მიგვანიშნებს ავბედითი განსაზღვრებით "საბოლოო"), ლამის ზარდამცემი ლოგიკურობით გააუფერულოს ამქვეყნად სხვა ყველაფერი. � "წიგნები – 24 საათი”