განათლება და მეცნიერება ქვეყნის ნომერ პირველი პრიორიტეტი უნდა გახდეს სტატიები

ლიკა ზაკაშვილი

შეუერთდი განხილვას



განათლების და მეცნიერების რეფორმების სახელმწიფო კომისიამ 2012 წლის 15 ნოემბერს უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების რეფორმის კონცეფციის პროექტი გამოაქვეყნა. კონცეფცია, სოციალურ ქსელებში და არა მარტო, ფარტო განხილვის საგანი გახდა. აკადემიური თავისუფლების ფუნდამეტად გამოცხადება და მეორე მხრივ, უმაღლესი სასწავლებლის კორპორატიულ ორგანიზაციებას ქცევა ურთიერთწინააღმდეგობაში ხომ არ არის? რამდენადაა გათვალისწინებული ადგილობრივი სპეციფიკა და როდის მოხდება რეფორმების სახელმწიფო კომისიის ფორმალიზება - ეს იმ კითხვების არასრული ჩამონათვალია, რომელიც “ლიბერალმა” კომისიის ხელმძღვანელს, გია დვალს დაუსვა.

აკადემია არც კორპორაციაა და არც კერძო კომპანია. რა თქმა უნდა, თუ მე კერძო კომპანიას მფლობელი ვარ, ბაზარს მივყვები. თუ კომპანია ჩემია, სრული უფლება მაქვს დავაფინანსო ის პროფილი, რომელიც მინდა. მაგრამ უნივერსიტეტი ასე არ ფუნქციონირებს. უნივერსიტეტის რექტორი კორპორატიული გაგებით მენეჯერი არ არის. მენეჯერს არც დავარქმევდი მე ამას. ეს სულ სხვა ტიპის მმართველი რგოლია.

რექტორი ერთპიროვნულად ვერ გადაწყვეტს, ტენუირებული ლექტორის კვლევა არის თუ არა აქტუალური. ეს აკადემიური გადაწყვეტილებაა. ასეთი ტიპის გადაწყვეტილება ყოველთვის გარეშე რეფერირებას უნდა დაეყრდნოს.

ვთქვათ, არის ტენურირებული ფაკულტეტის წევრი (ტენუირებული ნიშნავს, რომ მისი უპირველესი ფუნქცია სტუდენტების სწავლებაა), მის თავისუფლებაში და არჩევანში ვერავინ ჩაერევა. ერთადერთი, შეიძლება გარე დამფინანსებელი ერთეული, დონორი ჩაერიოს. თუმცა, შეიძლება დონორი თვითონ უნივერსიტეტიც კი იყოს, რომელიც კვლევისთვის გამოყოფს თანხებს. დონორმა შეიძლება გადაწყვიტოს, რომ ეს მიმართულება აქტუალური აღარ არის. ამიტომაცაა გრანტები შეზღუდული ვადით და არ არის უსასრულო დროით. მეცნიერი წერს პროექტს, შემდეგ დონორიც და გარე უნივერსიტეტის პროფესორებიც სწავლობენ საკითხს და წერენ დასკვნას. ამ დასკვნაზე დაფუძნებით დამფინანსებელმა შეიძლება გადაწყვიტოს, რომ ეს არ არის აქტუალური თემა და მოცემულ ტენუირებულ პროფესორს არ მისცეს დაფინანსება.

ეს ტენუირებასთან კონფლიქტში არ არის. კითხვის ასე დასმა უბრალოდ ვერგაგებაა იმისა, თუ როგორ ფუნქციონირებს ტენუირების სისტემა. ერთპიროვნულად ვერანაირი მენეჯერი და რექტორი გრანტის დაფინანსებთან დაკავშირებით გადაწყვეტილებას ვერ იღებს. კომერციულად მომგებიანიც არასწორი ტერმინია. მაგალითის სახით შემიძლია მოვიყვანო ფუნდამენტური კვლევა, რომელიც კომერციულად მომგებიანი არ არის, კომერციულად მომგებიანი კვლევა რას ნიშნავს? რომ ამ კვლევას ჰქონდეს მკვლევარის ან დამკვეთისგან ინტერესი, რომ ჩაიდოს კომერციაში და რამე მოგება ანახოს დამკვეთს? ფუნდამენტური კვლევები ფინანსდება იმ გაგებით, რომ მას არ აქვს კომერციული შემოსავალი. ეს უანგარო დაფინანსებაა. საბოლოოდ, ფუნდამენტურ კვლევებს უდიდესი მნიშვნელობა აქვს და დიდ მოგებას იძლევა. საკითხს ასე არსად არ სვამენ.

კონცეფციის თანახმად, უნივერსიტეტის თვიმმართველ ბირთვს მუდმივი პოზიციის მქონე პროფესორთა კონტიგენტი წარმოადეგნს. ექსპერტების თქმით, ტენუარის სისტემა ამერიკაში ბევრი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა, რადგან ის ძვირადღირებული სისტემაა და უმაღლეს სასწავლებლებს არ გააჩნიათ იმის ფუფუნება, რომ ტენუარის სისტემის პირობებში ეფექტურად იფუნქციონირონ. პროფესორების პროდუქტიულობა კლებულობს, რაც ნეგატიურად აისახება უმაღლესი განათლებისა და მეცნიერების განვითარებაზე. ამ კონცეფციის ოპონეტები ამბობენ, რომ “ტენურირებული პროფესორები” ხშირად ხელს უშლიან ახალგაზრდა კადრების მეცნიერებაში მოსვლას.

ოპონენტები შეიძლება ყველგან მოინახონ. ტენუარის სისტემას სერიოზული წინააღმდეგობა ექნებოდა მაშინ, თუ ამერიკის წამყვანი უნივერსიტეტების კორიდორებში ეს საკითხი აქტუალურად იქნებოდა განხილული. მსგავსი არაფერი გამიგია და შეუძლებელიცაა, რომ იყოს.

ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყანაში, რომელშიც ტენუარის სისტემა ფუნქციონირებს, მაგალითად ამერიკაში, შეუძლებელია მის მოხსნას რომელიმე უნივერსიტეტი სერიოზულად იხილავდეს. ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში უნივერსიტეტებისა გარდა უმარავი კორპორაცია არსებობს, ეს კორპორაციები ცდილობენ, რომ მაღალი ხარისხის ხალხი მიიზიდონ. უნივერსიტეტი რანაირად შეძლებს კონკურენციას ამ კორპორაციებთან, თუ მას არ აქვს ეს ბერკეტი? ის პროფესორს აძლევს აკადემიურ თავისუფლებას, ტენუარს. კორპორაციას შეუძლია სამმაგი ხელფასი მისცეს პროფესორს. თუ პროფესორს აკადემიური ხელშეუხებლობის გარანტია არ აქვს, რატომ უნდა დარჩეს სამჯერ ნაკლებ ხელფასზე და არ გააგრძელოს იმავე ტიპის კვლევა კორპორაციაში? ესაა ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, ადამიანები აკადემიაში რატომაც მიდიან. აკადემია მათ სტაბილურობას და ტენუარს სთავაზობს, რომელიც საშუალებას გაძლევს თავისუფალი იყო შენს კვლევებში.

ტენუარი თუ არ გაქვს და გაქვს ორწლიანი კონტრაქტი, რომელიც გამუდმებით უნდა განახლდეს, რა გამოდის?

დავუშვათ, პროფესორი ორწლიან კონტრაქტზეა, როგორ უნდა გაზარდოს ამ პროფესორმა დოქტორანტი, სტუდენტი? როდესაც მოცემულ პროექტში კვლევას გაცილებით დიდი დრო სჭირდება, ვიდრე ორი წელია? თუ ყველას მოკლევადიანი კონტრაქტებით აიყვანთ, გრძელვადიან პროექტებს რისკის ქვეშ აყენებთ.

თანაც, უნივერსიტეტებს შორის კონკურენციაა. როგორც კი ერთი წამყვანი უნივერსიტეტი დაიწყებს საუბარს, რომ ტენუარი გააუქმოს, ლექტორებს სხვები გადაიყვანენ. ლოგიკურადაც შეუძლებელია იმის დასაბუთება, რომ ტენუარი გადაიხედება. ტენუარის შეცვლა უბრალოდ დაანგრევს აკადემიას.